Cümlenin Ögeleri Kapsamlı Konu Anlatımı

Cümlenin Ögeleri Kapsamlı Konu Anlatımı yazımıza hoş geldiniz.Cümlenin Ögeleri Kapsamlı Konu Anlatımı yazımız kapsamlı ve detaylı bir şekilde ele alınmıştır.Diğer kelime türleri ile ilgili çalışma yapmak isterseniz

İçerik göster

CÜMLENİN ÖGELERİ

Ögeler, temel ögeler ve yardımcı ögeler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.Temel ögeler, özne ve yüklem olmak üzere ikiye ayrılır. Yardımcı ögeler; zarf tümleci, dolaylı tümleç, edat tümleci ve nesne olmak üzere dörde ayrılır. Aşağıdaki tabloyu inceleyebilirsiniz.

1.Temel Ögeler

Bir düşünceyi, bir dilek ya da duyguyu söz veya yazı ile anlatabilmek için en az iki öge gereklidir. Bunlar yüklem ve öznedir. Bunlara cümlenin temel öğeleri denir.

a)Yüklem

Kip ve kişi eki alıp iş, oluş, hareket bildirerek cümleyi bir yargıya bağlayan sözcük ya da sözcük öbeğidir.

Yüklem isim soylu da fiil soylu da olabilir.

En sevdiğim ders, edebiyattı.(İsim soylu)

Bu aralar seni daha çok özledim. (Fiil soylu)

Yüklem kip ve kişi eklerini alır.

Yarın akşam gezmeye gideceğiz.(gelecek zaman+1. çoğul kişi eki)

İsim soylu sözcükler ek fiil(i-, -dır) alarak yüklem olabilirler.

En sevdiğim arkadaşım Ahmetti.(i-di)

Sınıfın en başarılısı her zaman sendin. (i-di-n)

Yüklem başta, ortada veya sonda olabilir.Yüklem cümlenin başında veya ortasında olursa devrik sonunda yer alırsa kurallı olur.

Sevdim seni bir kere. (Devrik)

Sınavdan en yüksek puanı yine o aldı.(Kurallı)

Yüklem, isim tamlaması olabilir.

Evimizin meleğidir annem.

Yüklem sıfat tamlaması olabilir.

O, çalışkan bir öğrenciydi.

Yüklem, edat grubu olabilir.

Bütün bunlar, senin için.

Yüklem, ikileme olabilir.

Kızın elbisesi ışıl ışıldı.

Yüklem, fiilimsi olabilir.

En güzel alışkanlığı okumaktı.

Not:Fiilimsi yüklem olduğu zaman o cümleye isim cümlesi diyeceğiz.

Not: Yüklem; isim tamlaması, sıfat tamlaması, edat grubu, ikileme gibi bir grup oluşturduğunda kesinlikle ayrılmaz.

b)Özne

Özne, cümlede işi, oluşu, hareketi yapan veya olanı bildiren ögedir. Yükleme “kim? – ne?” soruları sorularak bulunur.
Tamlamalar, adlar, zamirler, adlaşmış sıfatlar, fiilimsiler özne görevinde kullanılabilir.
Özne olan sözcükler, isim durum eki(-i, -e, -de, -den) almazlar. Yani yalın durumdadır.
Örnek1: Çocuklar, bahçede neşeyle top oynuyor. (Özne, isim olmuş)

Oynuyor: Yüklem Oynayan kim: Çocuklar(Özne)

UYARI: Cümlenin ögelerini bulurken öncelikle yüklemi bulmalıyız. Daha sonra özneyi, daha sonra da diğer ögeleri bulmalıyız.

Örnek2: Bazıları, yanımıza hiç gelmiyor.(Özne, zamir olmuş)
Örnek3: Gelen, gideni hep aratır.(Özne, adlaşmış sıfat olmuş)
Örnek4: Birtakım insanlar, her zaman huzur bozar. (Özne sıfat tamlaması olmuş)
Örnek5: Ders çalışmak,çok zor değildir.(Özne isim-fiil grubu olmuş)

UYARI: Özne insan dışı bir varlık olduğunda yüklem her zaman tekil olur.Ancak kişileştirme sanatı varsa yüklem çoğul olabilir.

Kediler, yanımızdan kaçtılar.(X) Özne insan dışı bir varlık olduğu için yüklem tekil olmalıdır. Doğrusu ‘kaçtı’ şeklinde olmalıdır.
Kediler, karşımızda selamlaştılar. Bu cümlede kişileştirme sanatı yapılmıştır. Bu yüzden yüklem çoğul da olabilir tekil de.

Özne: Gerçek özne, gizli özne , sözde özne ve örtülü özne olmak üzere dörde ayrılır.

Gerçek (Açık) Özne

İşi yapan özne açık bir şekilde cümlede bulunur. Yani öznenin cümlede söylendiği özne türüdür.

»Bu konuyu bize Ayşe, anlatacak. (anlatacak olan kim?/ kim anlatacak?)
cümlesinde “Ayşe” öznedir. Yani özne söylenmiştir.
Hamza, durmadan ders çalışıyordu. (çalışan kim?/ kim çalışıyor)

cümlesinde “Hamza” öznedir. Yani özne söylenmiştir.

Gizli Özne

Cümlede özne söylenmemiştir, ancak yüklemin çekiminden çok rahat bir şekilde bulabiliriz.

Halı saha maçı yapacak mıyız?. (yapacak olan kim? → biz → gizli özne)
cümlesinin yüklemi “yapacak mıyız” kelimesidir. Özneyi bulmak için “yapacak olan kim?” diye soruyoruz, “Biz” cevabı alıyoruz; ancak bu kelime cümlede yok, biz bunu yüklemin bildirdiği şahıstan çıkarıyoruz. Öyleyse bu cümlenin öznesi gizli öznedir.
Dün akşam çok gezdik. (gezen kim? → biz → gizli özne)
Bize soğuk davranıyor. ( soğuk davranan kim? → o → gizli özne)

Sözde Özne

Eylemin kim tarafından yapıldığı belli olmayan yani edilgen yapılı cümlelerde işten etkilenen unsur özne kabul edilir. Böyle öznelere sözde özne denir. Edilgen yapılı cümlelerde yüklem -l ve -n eklerinden birini almaktadır.

Duvar, dün gece boyandı. (Boyama işinden etkilenen ne: Duvar)
Çamaşırlar, yıkandı. (Yıkama işinden etkilenen ne: Çamaşırlar)

Örtülü Özne

Edilgen çatılı yüklemlerde, “-ca, -ce, tarafından , nedeniyle, yüzünden, etkisiyle” ekleri ya da sözcükleri alan işi yapanı dolaylı gösteren öznedir.

Ahmet, hırsızlarca vuruldu.

Birçok tavuk, köpekler tarafından yendi.

Okullar, kaymakamlık tarafından tatil edildi.

Soğuk nedeniyle, eğitime bir gün ara verildi.

Buzlanmanın etkisiyle, yollar kapandı.

2. Yardımcı Ögeler

a)Nesne

Öznenin yaptığı işten etkilenen ögedir.
Neyi, kimi, nereyi,hangisini ve ne sorusu sorularak bulunur.
Belirtili ve Belirtisiz Nesne olmak üzere ikiye ayrılır.

Belirtili Nesne

İsmin belirtme hal ekini(-i) alır. Yükleme sorulan “neyi, kimi, nereyi,hangisini” sorularına cevap verir.
Yeni açılan yıkama dükkanı, arabamı çok güzel temizlemiş.
Seni, hastalığımda ve sağlığımda yanımda görmek istiyorum.
Çürük yumurtaları, çöpe atmışlar.

Belirtisiz Nesne

Yalın durumdadır, yani ismin hiçbir hal ekini almaz.Özne bulunduktan sonra yükleme sorulan ne sorusuna cevap verir.
Ahmet, yeni bir kitap almış.
Dolaptaki meyveler, çürük çıktı.
“Ben sana mecburum” der Attila İlhan.

b)Dolaylı Tümleç(Yer Tamlayıcısı)

İsmin yönelme(-a, -e), bulunma (-da, -de), çıkma (-dan, -den) durum ekini alan kelimelerdir.
Yüklemi, yer ve yön bakımından tamamlayan ögedir
Yükleme sorulan “kime, kimde, kimden, nereye, nerede, nereden, neye, neyde, neyden” sorularına cevap veren ögedir.
Okulun karşısına, berber dükkanı açılmış.
Zafer Meydanında beni bekliyorlardı.
Ankara’dan bir yıldız geçti.
Akıl, akıldan üstündür.
Güneş girmeyen eve doktor girer.

UYARI: Dolaylı tümleç ismin -e, -de, -den eklerini alır. Ancak her -e, -de, -den ekini alan kelimeye dolaylı tümleç dersek hata olur.Zaman anlamı varsa ve sebep ilgisi kurduysa zarf tümleci olur.

Onu yanıma aldığımda, daha küçücüktü. Dikkat ederseniz dolaylı tümleci bulmak için sorduğumuz soruları koyu renkle yazılan ögeyi bulmak için soramıyoruz. Yükleme ne zaman sorusu sorarak bulabiliyoruz. Yani koyu renkle yazılan öge cümlenin zarf tümleci görevinde kullanılmış.
Seni sevdiğinden buraya gelmiş.(Niçin buraya gelmiş? Seni sevdiğinden. Yani cümlenin zarf tümlecidir. Niçin ve ne zaman soruları bir sonraki başlığımız olan zarf tümlecinin sorularıdır.

c)Zarf Tümleci

Yüklemi; durum, zaman, miktar, yer-yön ve sebep gibi yönlerden tamamlayan ögelerdir.
Yükleme sorulan “nasıl, ne diye,nere,ne zaman, ne kadar, neden, niçin, niye” sorularına cevap verir.
Evden okula koşarak giderdim.
Akşam yanına geleceğim.

Bu cümlelerin birincisinde “koşarak” sözcüğü, yüklemi durum yönünden; İkincisinde “akşam” sözcüğü yüklemi zaman yönünden tamamladığından zarf tümlecidir.

Ağır adımlarla yukarı çıktı.
Eve aldığımız eşyalar, çok güzeldi.
Derslere düzenli çalıştığından sınavdan iyi puan aldı.
Akşam olunca sinemaya gidebiliriz.
Seni görünce çok mutlu oldu.
Bir cümlede birden fazla zarf tümleci bulunabilir.

Seni görünce çok sevindim. Ne zaman sevindim? (seni görünce), Ne kadar sevindim? (çok) UYARI: Bunları ayrı iki öge olarak sayacağız. Seni görünce/ çok/ sevindim. Yani cümlede üç tane öge vardır.

Yer-yön zarfları ek alırsa zarf tümleci olmaz.

Seninle dışarıya gidelim. (dolaylı tümleç)

Dışarısı oldukça güzelmiş. (özne)
Pencereden dışarıyı izliyor. (nesne)
Biraz dışarı gidin. (zarf tümleci)

UYARI:Bu cümlelerin birincisinde “dışarıya’’ sözcüğü, “nereye” sorusunun cevabı olduğu için dolaylı tümleç; İkincisinde “dışarısı” sözcüğü, “ne” sorusunun cevabı olduğu için özne; üçüncüsünde “dışarıyı” sözcüğü, “neyi” sorusunun cevabı olduğu için nesne; dördüncüsünde “dışarı” sözcüğü, “nere” sorusunun cevabı olduğu için zarf tümlecidir.

Edat(İlgeç) Tümleci

Yüklemi; amaç, araç, birliktelik,karşılaştırma, neden yönlerinden tamamlayan ögedir.
Yükleme sorulan “ne ile, kim ile, ne için, kim için?” sorularına cevap verir.
Bu yaz memlekete uçakla gideceğiz.

Bu cümlede “uçakla” sözcüğü “neyle” sorusuna cevap verdiğinden ve yüklemi araç yönünden tamamladığından edat tümlecidir.

Bundan sonra işe otobüsle gideceğim.

Onunla görüşmek istiyorum.

Ben ailem için her şeyi yaparım.

Bu kıyafeti annem için aldım.

Cümlenin ögeleri bulunurken şu kurallara dikkat edilmelidir:

♦ Önce yüklem belirlenir, sonra yükleme çeşitli sorular sorularak öteki ögeler bulunur.

♦ Cümledeki söz öbekleri (tamlamalar, bileşik sözcükler, deyimler, ikilemeler, eylemsi grupları, edat grupları…) bölünmez.

♦ Öğeleri buldurmaya yönelik sorular, cümle içinde, buldurduğu ögenin yerini tutar.

♦ Cümledeki ünlemler, bağlaçlar ve hitap sözcükleri öge olarak kabul edilmez.Bunlar cümle dışı unsurdur.

Cümlenin Ögeleri Kapsamlı Konu Anlatımı yazımız burada sona ermiştir.

Yazımızı okuduktan sonra diğer kelime türleri ile ilgili çalışma yapmak isterseniz aşağıdaki yazılarımızı okuyabilirsiniz.

Sosyal medya hesaplarımızı, forumumuzu ve mail adresimizi kullanarak bizi her platformda takip edebilir, bize görüşlerinizi, soru – sorun ve önerilerinizi iletebilirsiniz.

Bir sonraki yazımızda görüşmek üzere. İyi çalışmalar. 😎

Yasal Uyarı: Yayınlanan içeriğin ve diğer içeriklerin bütün fikri ve mülki hakları https://www.derssarayi.com/ ” a aittir. Kaynak gösterilse dahi yazının tamamı özel izin alınmadan kullanılamaz. Ancak alıntılanan yazının bir bölümü, alıntılanan yazıya aktif link verilerek kullanılabilir.

11. Sınıf Türk Dili ve Edebiyatı

Cümlenin Ögeleri Kapsamlı Konu Anlatımı