Fiilde Çatı Kapsamlı Konu Anlatımı

Ders Sarayının sizler için hazırlamış olduğu Fiilde Çatı Kapsamlı Konu Anlatımı yazısına hoş geldiniz. Fiilde Çatı Kapsamlı Konu Anlatımı yazımızda Fiilde (Eylemde) Çatı konusunu ayrıntılı şekilde ele aldık.

Yazımızı okuduktan sonra diğer kelime türleri ile ilgili çalışma yapmak isterseniz aşağıdaki yazılarımızı okuyabilirsiniz.

İçerik göster

Fiilde Çatı (Eylemde Çatı)

Fiillerin öznesine ve nesnesine göre gösterdiği özelliklere fiilde çatı denir.
Fiilde çatı özne-yüklem ilişkisi ve nesne-yüklem ilişkisi bakımından iki grupta incelenir.
Aşağıdaki tabloda görüldüğü üzere fiilde çatı konusu, öznesine göre: etken, edilgen, dönüşlü, işteş; nesnesine göre: geçişli, geçişsiz, ettirgen, oldurgan olmak üzere gruplandırılır.

UYARI: Yüklemi isim olan cümlelerde fiil çatısı aranmaz.

1.Öznesine Göre Fiiller

a)Etken Fiil

Yüklemde belirtilen eylemi, öznenin kendisi yapıyorsa bu tür eylemlere etken fiil denir.Yani işi yapanın bilindiği cümlelerdir.
-Yüklem; -l ve -n edilgenlik eklerini ve -ş işteşlik ekini almaz.
Özne, gizli ya da gerçek özne olmalıdır.
Ayşe, kıyafetlerini düzenli yerleştirirdi. (Bu cümlede işi yapan belli olduğu için etkendir.)
Babam, evimize yeni mobilyalar almış.
Akşam bize gelecek mi? (Yüklem edilgen veya işteş eki almamış)
Bulutlar, ağır ağır geçti üzerimizden.
Ünlü şair, aşk şiirleri de yazıyormuş.
Derste, üslü sayılar konusunu işlemiş.

Uyarı: Etken yapılı fiillerin olduğu cümlelerde özne, gizli özne de olabilir.

b) Edilgen Fiil

Öznenin pasif olduğu fiillerdir.
Özne işi kendisi yapmaz, yapılan işten etkilenir. Yani cümlede başkası tarafından yapılma anlamı vardır.
Yüklem -l ve -n eklerini alır.
Özne olarak sözde özne kullanılır.
Çocuk, yaramazlık yaptığı için dövüldü.

Bu cümlede yükleme “Dövülen kim?” sorusunu sorarsak öznenin “çocuk” olduğunu görürüz. Ancak “-I” ekini alan “dövüldü” eylemi, özne tarafından değil, başkası tarafından yapılmıştır. Yani burada özne, işi yapan öge değil; başkasının yaptığı işten etkilenen öge durumundadır. Dolayısıyla burada gerçek özne değil, “sözde özne” vardır.

Okulumuza yeni bir başkan seçildi.
Sokaklar, bayram öncesigüzelce temizlendi.
Yeni kitabı, geçen ay basıldı.
Dün akşam, para çalındı.
Bir miktar para bulundu.

UYARI: Edilgen çatılı cümlelerde işi yapan, cümle içinde geçse bile eylem yine “edilgen”dir.

Hırsız, polis tarafından Konya’da yakalandı.

Bu cümlede, “yakalanma” işinin “polis tarafından” yapıldığı görülüyor. Ancak yükleme sorulan “Yakalanan kim?” sorusuyla,”hırsız” sözcüğünün özne olduğunu görürüz. Dolayısıyla “yakalandı” eylemi, “-n” ekini alıp “başkası tarafından yapılma” anlamı taşıdığı için edilgen bir eylemdir.

c. Dönüşlü Fiil

Özne,hem işi yapar hem de yaptığı işten etkilenir.
Yüklem, -l ve -n ekini alır.
Dönüşlü fiillerde özne, gerçek özne ya da gizli öznedir..

Ahmet, eve gidince yıkandı.

Bu cümlede öznenin (Ahmet) “yıkanma” işini kendisinin yaptığını ve bu işten yine kendisinin etkilendiğini görüyoruz. Dolayısıyla cümlenin yüklemi dönüşlü bir eylemdir.

Seni görünce çok sevindi.
Ablam, eşinden ayrıldı.
Annesini arama için telefona sarıldı.
Ahmet, geçen sene Ankara’ya taşındı.
Genç kız, güzelce süslendi.
Ahmet, yeni aldığı elbiselerini giyindi.

UYARI: Edilgen eylem ve dönüşlü eylem; aynı eklerle oluşturulduğundan karıştırılabilir. Edilgen çatılı eylemlerin öznesi sözde öznedir, yani eylemi gerçekleştiren belli değildir. Dönüşlü fiillerin öznesi ise gerçek öznedir, yani eylemi gerçekleştiren öznenin kendisidir.

Akşamki törene katılmak için temizlendi.

Bu cümlede “temizlen-” eylemini öznenin kendisi yapmış, yaptığı işten de kendisi etkilenmiştir. Yani yüklem dönüşlü bir eylemdir.

Sokak bayram öncesi temizlendi.

Bu cümlede bildirilen “temizlen-” eylemini öznenin kendisi değil, bir başkası yapmıştır. Dolayısıyla eylem edilgen çatılıdır.

d. İşteş Fiil

İşin birden çok özne tarafından karşılıklı veya birlikte yapıldığını gösterir.
Yüklem, “-ş” ekini alır. Bazı fiiller ise kök olarak “-ş” ile bitmiştir ve işteş özellik gösterir.
Zeynep, eski arkadaşını görünce selamlaştı.

Bu cümlede “selamlaş-” eylemi, “-ş” ekini aldığı ve birden fazla kişi tarafından yapılmayı gerektirdiği için işteş bir eylemdir.

İşteş eylemler, öznelerin işi yapma durumuna göre ikiye ayrılır:

Karşılıklı İşteş Fiil

Özneleri bir işi karşılıklı olarak yapan fiillerdir.
Ünlü yazarla geçen yıl tanıştık.
Çoğu zaman hemen barışırlar.
Yıllarca yazıştılar.
Bu konuda uzun uzun tartıştık.
Onunla en son geçen yıl görüşmüştüm.
Yurtdışındaki arkadaşımla birkaç yıl telefonlaştık.
Uzun zaman görmediğim arkadaşımı görünce kucaklaştık.

Birlikte İşteş Fiil

Aynı işi hep birlikte yapma anlamı taşıyan fiillerdir.

Çocuklar gibi gülüştüler.

Çocuklar, sağa sola kaçıştı.

Çocuklar heyecanla sinemaya koşuştular.

Hepimiz, arabaya doluştuk.

Yolcular, otogarda bekleşiyordu.

Kuşlar, ötüştü.

UYARI: Bazı eylemlerde “-ş” eki kalıplaştığı için sözcükten ayrılmaz. Gerçekleştirilmesi için birden fazla kişi gerektiren yani anlamca işteşlik taşıyan bu eylemler de işteş eylemdir.

Amca çocukları bu bayramda barıştı.

Eskiden çok iyi güreşirmiş.

Aliyle Ahmet, bir iddia sonucu yarıştılar.

Osmanlı Devleti ile Rusya savaştı.

UYARI: Bazı fiiller, aldığı ek nedeniyle işteş gibi gözükse de tek başına yapılabilme anlamı verdiği için işteş değildir.

Zeki’nin ayağı kapıya sıkıştı.

Bu cümlede “sıkış-” fiili, işteş değildir. Çünkü bu eylemde bildirilen iş, bir kişi tarafından yapılır.

Annemgile en sonunda ulaştık.

Yaptığı bütün işler birbirine karıştı.

Aylarca bunun için çalıştı.

Buraya bir türlü alışamadı.

2.Nesnesine Göre Fiiller

a. Geçişli Fiil

Nesne alan ya da nesne alabilen fiillerdir.
Yüklemin başına onu kelimesini getirdiğimiz zaman anlamlı olursa geçişli fiildir.
Yüklem, “neyi, kimi, ne” sorularına cevap verir.
İş(kılış) fiilleri geçişli fiillerdir.
Ben, bu kitabı daha önce okumuştum.
Yeni bir kitap yazdım.
Bu cümlelerde “okumuştum” eylemi “bu kitabı” nesnesini, “yazdım” eylemi “yeni bir kitap” nesnesini aldığından geçişli bir eylemdir.
Ödevlerini her zaman zamanında yapar.
Elindeki makası arkadaşına uzattı.
Diploma törenine teyzesini de davet etti.
Bu sorunun cevabını bilmiyorum.
Dün gece çok iyi çalıştı. (Nesne almamış ama alabilir, bu yüzden geçişlidir.)
Öğretmenimiz derste bize fıkra anlatırdı.
Öğretmen çok güzel anlattı. (Nesne almamış ama alabilir, bu yüzden geçişlidir.)

b. Geçişsiz Fiil

Nesne alamayan fiillerdir.
Yüklemin başına onu kelimesini getirdiğimiz zaman anlamsız olursa geçişsiz fiildir.
Yüklem, “neyi, kimi, ne” sorularına cevap vermez.
Oluş ve durum fiilleri geçişsiz fiillerdir.
Bu olaya hepimiz çok güldük.
Hafta sonları pikniğe gideriz.
Bu cümlelerde yüklem olan “güldük” ve “gideriz” eylemleri nesne alamadığı için geçişsiz bir eylemdir.
Böyle şeylerden korkmuyorum.
Otobüs biraz ilerledikten sonra hemen durdu.
Ödevleri yapmaya yeni başladı.
Ahmet, erkenden uyandı.
Geleceğe her zaman umutla baktık.

Aşağıdaki örneklere dikkat edelim.

Sabahtan beri seni (onu) bekliyorum.
Annesini uzun zaman göremeyince (onu) ağladı.

Cümlelere “onu” sözcüğünü getirdiğimizde “beklemek” eyleminin geçişli, “ağlamak” eyleminin geçişsiz olduğunu görürüz.

c. Oldurgan Fiil

Geçişsiz bir fiili “-r, -t, -tır” eklerinden uygun olanını getirerek geçişli hale getirmektir.Yani geçişsiz bir fiili geçişli hale getirmektir.
Yaptığı davranışlarla hepimizi güldürdü.

Daha önce kullandığımız geçişsiz “gülmek” eylemine “-dür” eki getirilerek geçişli “güldürmek” eylemi elde edilmiştir.

Geçişsiz Fiil Oldurgan Fiil Geçişsiz Fiil Oldurgan Fiil

Uyan- uyan-dır- eri- eri-t

Uyu- uyu-t- sus- sus-tur-

Kız- kız-dır- öl- öl-dür-

dol- dol-dur – don- don-dur-

ağla- ağla -t – sevin- sevin-dir-

d. Ettirgen Fiil

Geçişli bir fiile -r, -t, -tır” ekleri getirilerek yapılır.
Geçişli fiillerin geçişlilik dereceleri artırılır.
İşi başkasına yaptırma anlamı vardır.
Yaşlı kadın askerdeki oğluna mektup göndertti.

Daha önce kullandığımız geçişli “gönder-” eylemine “-t” eki getirilerek yine geçişli “göndert-” eylemi elde edilmiştir.

Geçişli Eylem Ettirgen Eylem

aç- aç-tır –

oku- oku -t –

duy- duy -dur –

kaz- kaz-dır-

al- al-dır-

yıka- yıka-t-

çöz- çöz-dür-

iç- iç-ir-

çık- çık-ar

Fiilde Çatı Kapsamlı Konu Anlatımı yazımız burada sona ermiştir.

Yazımızı okuduktan sonra diğer kelime türleri ile ilgili çalışma yapmak isterseniz aşağıdaki yazılarımızı okuyabilirsiniz.

Fiilde Çatı Kapsamlı Konu Anlatımı yazımızla ilgili ek çalışma için burayı ziyaret edebilirsiniz.

Sosyal medya hesaplarımızı, forumumuzu ve mail adresimizi kullanarak bizi her platformda takip edebilir, bize görüşlerinizi, soru – sorun ve önerilerinizi iletebilirsiniz.

Bir sonraki yazımızda görüşmek üzere. İyi çalışmalar. 😎

Yasal Uyarı: Yayınlanan içeriğin ve diğer içeriklerin bütün fikri ve mülki hakları https://www.derssarayi.com/ ” a aittir. Kaynak gösterilse dahi yazının tamamı özel izin alınmadan kullanılamaz. Ancak alıntılanan yazının bir bölümü, alıntılanan yazıya aktif link verilerek kullanılabilir.

10. Sınıf Türk Dili ve Edebiyatı

Fiilde Çatı Kapsamlı Konu Anlatımı