Geçiş Dönemi Eserleri Kapsamlı Konu Anlatımı

Ders Sarayı’nın sizler için hazırlamış olduğu Geçiş Dönemi Eserleri Kapsamlı Konu Anlatımı yazısına hoş geldiniz. Geçiş Dönemi Eserleri konusu 10. Sınıf ve AYT‘nin önemli konularından birisi olduğundan konuyu olabildiğince ayrıntılı şekilde ele alacağız. Geçiş Dönemi Eserleri Kapsamlı Konu Anlatımı yazımızda, Kutadgu Bilig, Divan-ü Lügati’t Türk, Atabetü’l-Hakâyık ve Divan-ı Hikmet eserlerinden bahsedeceğiz.

Geçiş Dönemi hem tarihimizde hem de edebiyatımızda önemli bir dönemi temsil ettiğinden dönemin sosyal, siyasi ve ekonomik durumunu, insanların o dönemde nasıl yaşadıklarını daha iyi kavramak, konu anlatımı yazımızdaki eserleri de daha iyi kavramanızı sağlayacaktır. Bu sebeple Geçiş Dönemi Konu Anlatımı ile Türk İslam Tarihi Ayrıntılı Konu Anlatımı yazımızı birlikte okumanızı tavsiye ediyoruz. Haydi başlayalım.

Geçiş Dönemi Eserleri
Kapsamlı Konu Anlatımı

İslâmî Dönem Türk edebiyatının ilk ürünleri 11. ve 12. yüzyıllarda ortaya çıkar.

Bunlardan ilki, Karahanlı Devleti zamanında Hakaniye Türkçesi ile yazılmış olan Yusuf Has Hâcip’in Kutadgu Bilig adlı eseridir.

11. yy’da Kâşgarlı Mahmut’un yazdığı Divan-ü Lügati’t Türk adlı eser de geçiş dönemi eseridir.

Geçiş Dönemi eserleri arasına 12. yüzyılın başında Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılan Atabetü’l-Hakâyık da eklenebilir.

Son olarak 12. yüzyılda Ahmet Yesevi’nin yazdığı Divan-ı Hikmet geçiş dönemi özelliğini barındıran bir başka eserdir.

İlk İslâmî eserlerin meydana getirildiği bu yüzyıllarda edebiyatın her alanında bir ikilik bulunmaktadır. Bu da, geçiş döneminin bir özelliğidir. Türk edebiyatı, 11. ve 12. yy’da bir yandan İslam inancı ve bunun getirdiği Arap ve Fars kültürünün etkisine girerken bir yandan da eski Türk Edebiyatı geleneğini sürdürmeye çalıştığından bir ikilem yaşamıştır.

Geçiş Dönemi Türk Edebiyatının Genel Özellikleri

Türk edebiyatı bu yüzyıllarda bir geçiş dönemi yaşar. Bir yandan, eski edebiyat anlayışı sürdürülürken, diğer yandan İslami edebiyat anlayışına uygun eserler verilir.
Dilde Arapça ve Farsça kelimeler görülür.
Hem Uygur alfabesi hem de Arap alfabesi kullanılır.
Hem dörtlük nazım birimi hem de beyit nazım birimi kullanılır.
Hem hece ölçüsü hem de aruz ölçüsü kullanılır.

Kutadgu Bilig

• Eser Yusuf Has Hacip tarafından yazılmıştır.
• Kutadgu Bilig tamlaması, mutluluk veren bilgi anlamına gelir.
• 1069 – 1071 yılları arasında yazılmış, Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han’a sunulmuştur.
• İslâmî dönemin bilinen ilk eseridir.
• Hakaniye (Doğu) Türkçesiyle yazılmıştır.
• Eserin dili dönemine göre sade ve anlaşılırdır.
• Eser, mesnevi nazım şekliyle yazılmıştır.
• 6645 beyit ve 173 dörtlükten oluşur.
• Hem aruz hem hece ölçüsü kullanılmıştır.
• Yazarın amacı devlet ve toplum yönetiminin nasıl olması gerektiğini anlatmaktır.
• Türk edebiyatının ilk siyasetname örneği sayılır.
• Kişilere ve topluma ahlâk öğütleri verir. ( didaktik )
• Viyana, Mısır, Fergana olmak üzere üç nüshası (yazması) vardır.
• Alegorik (sembolik) bir eserdir.

Eserin temeli dört sembol üzerine kurulmuştur; bunlar kişileştirilerek dört kahramanı ortaya çıkarmıştır.

Kutadgu Bilig ‘in Türk Edebiyatı İçin Önemi:

• Mesnevi nazım şekliyle yazılan ilk Türkçe eserdir.
• Siyasetname türünde yazılan ilk Türkçe eserdir.
• Hakaniye lehçesiyle yazılan ilk Türkçe eserdir.
• Arap alfabesiyle yazılan ilk Türkçe eserdir.
• Aruz ölçüsüyle yazılan ilk Türkçe eserdir.
• Beyit nazım birimiyle yazılan ilk Türkçe eserdir.
• Alegorik tarzda yazılan ilk Türkçe eserdir.
• Geçiş döneminde yazılan ilk Türkçe eserdir.

Kutadgu Bilig Seçmeler

• Akıl senin için iyi ve yeminli bir dosttur. Bilgi senin için çok merhametli bir kardeştir.
• Allâh’a sığın, onun emrine itaatsizlik etme!
• Akıl süsü dil, dil süsü sözdür. İnsanın süsü yüz, yüzün süsü gözdür. İnsan sözünü dil dili ile söyler; sözü iyi olursa, yüzü parlar.
• Allah’tan ne gelirse ona râzı ol!
• Anlayış ve bilgi çok iyi şeydir; eğer bulursan, onları kullan ve uçup göğe çık.
• Bir insan bütün dünyaya tamamen sahip olsa bile, sonunda dünya kalır; onun kısmetine ancak iki top bez düşer.
• Bu dünya renkli bir gölge gibidir, onun peşine düşersen kaçar; sen kaçarsan o seni kovalar..
• Bu dünyanın kusuru bin, meziyeti ise birdir. İnsan bunu nasıl geçirirse, o öyle geçer.
• Bütün halka içten gelen merhamet göster.

Divan-ü Lügati’t Türk

• Divan-ü Lügati’t Türk, Türk dilleri sözlüğü anlamına gelir.
• Divan-ü Lügati’t Türk eserinde 7000’e yakın Türkçe kelime vardır.
• 1072 – 1074 yılları arasında Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır.
• Abbasi halifesi Ebu’l-Kasım Abdullah’a sunulmuştur.
• Araplara Türkçe’yi öğretmek amacıyla yazılmıştır.
• Divan-ü Lügati’t Türk, Türkçenin ilk sözlüğüdür.
• Eser Arapça yazılmış, örnekler Türkçe verilmiştir.
• İslâmiyet öncesine ait ürünlerden örnekler verilmiştir.
• Eserin sonunda Türklerin yaşadığı bölgeleri gösteren bir harita yer alır.
• Eserdeki yalnızca sözcükler yer almaz; çok sayıda şiir örneği, destan, sav, sagu ve koşuklarda yer alır.
• Yazar sözcükleri açıklarken o sözcük ya da sözün kullanıldığı Türk boyları hakkında da bilgi verir.
• Yazar, sözcükleri, Türk boyları arasında dolaşarak derlemiştir.
• Bilinen tek nüshası İstanbul’dadır.
• Dönemin sözcükleri ve dil bilgisi kurallarını aktardığı için Türk dili açısından büyük önem taşır.
• Destan, sav, sagu ve koşuklardan örnekler verdiği için Türk edebiyatı açısından büyük önem taşır.
• Dönemindeki illeri gösteren bir haritaya yer verdiği için Coğrafya açısından büyük önem taşır.

Divan-ü Lügati’t Türk, Türk boyları ve toplulukları hakkında bilgi verdiği için Türk tarihi açısından büyük önem taşır.

• Gelenek, görenek ve yaşam biçiminden söz ettiği için Sosyoloji açısından büyük önem taşır.

Divan-ü Lügati’t Türk‘ün Türk Edebiyatı İçin Önemi

• İlk sözlüktür.
• İlk dil bilgisi kitabıdır
• İlk edebiyat antolojidir
• İlk etimolojik sözlüktür.
• İlk ansiklopedik sözlüktür.
• İlk Türk dünyası ansiklopedisidir.

Eserde Geçen Bazı Atasözleri

• Erdem başı tıl “erdemin, edebin başı dildir”
• Kişi sözleşü, yılkı yıdlaşu “İnsan konuşarak, hayvanlar koklaşarak (anlaşır)”
• Yüzge körme, erdem tile “Yüze bakma, fazilet ara (yüzün güzelliğine çirkinliğine bakma fazilet ara)”
• İt ısırmas, at tepmes tème “İt ısırmaz, at tepmez deme; çünkü, bu onların yaradılışında vardır”
• Buzdan suw tamar “Buzdan su damlar (huyu babasına benzeyen kişiler için söylenir)
• Tag tagka kawuşmas, kişi kişike kawuşur “Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur”
• Közden yırasa köngülden yeme yırar “Gözden ırak olan gönülden de ırak olur”

Atabetü’l-Hakâyık

• Atabetü’l-Hakâyık, Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılmıştır.
• Hakikatlerin eşiği anlamına gelir.
• 12.yy.da yazılan eser Karahanlı Bey’i Dad Sipehsalar Mehmet Bey’e (Emir Muhammed) sunulmuştur.
• Atabetü’l-Hakâyık, ayet ve hadislerin yer aldığı dinî, didaktik bir eserdir. Ahlâk ve öğüt kitabıdır.
• Eserde telmih sanatı sıklıkla kullanılmıştır.
• Eserde hem aruz ölçüsü hem de hece ölçüsü kullanılmıştır.
• Mesnevi nazım biçimiyle ve Şehname vezniyle yazılmıştır.
• Eserdeki dörtlükler mani şeklinde uyaklanmıştır. (aaxa)
• Eser, Hakaniye Türkçesiyle yazılmıştır.
• Eserde işlenen başlıca konular; bilginin önemi, iyilik, erdem, cömertlik ve alçakgönüllülüktür.
• 14 bölümden oluşan eserin ilk beş bölümü giriş, sonraki sekiz bölüm şairin adını verdiği bölüm, son bir bölüm ise bitiş bölümüdür.
• Uygur ve Arap harfleriyle yazılı nüshaları bulunur. Eserin bilinen üç nüshası da İstanbul’dadır.
• Atabetü’l-Hakâyık, İlk defa 1918’de Necip Asım tarafından edebiyat dünyasına tanıtılmıştır.

Atabetü’l-Hakâyık Örnekler

Bilgiye Dair Bölümünden

• Pahalı akçadır, bilgili insan
  Bilgisiz cahilde bir kalp akçadır
• Bilgisizlik yüzünden bir nice halk
  Öz eliyle put yapıp “Tanrı’m budur” dedi

Cömertlik Bölümünden

• Cömert ol, sana söz, sövgü gelmesin;
  Sövgü gelecek yolu cömertlik tıkar
• Bu halkın seçkini cömert insandır
  Cömertlik şeref, can ve güzellik arttırır

İyilik Bölümünden

• Müslümona müşfik ve merhametli ol
  Kendüne düşündüğünü Müslümona da düşün
• Sana cefa edene (sen) vefa ile karşı koy
  Ne kadar yıkansa kan, kan ile temizlenmez

Divan-ı Hikmet

• 12.yy.da ilk mutasavvıf şairimiz olan Hoca Ahmet Yesevi tarafından yazılmıştır.
• Ahmet Yesevi, şiirlerine Hikmet adını vermiştir. Bu şiirler, yani hikmetler, Divan-ı Hikmet adı altında toplanmıştır.
• Şair, bu şiirlerle müritlerine dervişliğin kurallarını öğretmeye çalışmıştır.
• Hikmetler, tasavvufi şiirlerdir. Bu şiirler, Anadolu sahasında ortaya çıkan ilahilerin ilk örnekleri kabul edilmektedir.
• Hakaniye lehçesiyle yazılmıştır.
• Sade ve yalın bir dil kullanılmıştır.
• Hece ölçüsü olarak 4+3 ve 4+4+4 kullanılmıştır.
• Aruzla yazılan ve gazel tarzının kullanıldığı hikmetler de vardır.
• Eserde nazım birimi olarak hem dörtlükler hem de beyitler vardır.
• Eserde, Allah aşkı ve Peygamber sevgisi işlenmiştir.
• Dörtlüklerin uyaklanışı abcd dddb eeeb şeklindedir.
• İstifham (soru sorma) ve tecahül-i arif (bilmezden gelme) sanatları kullanılmıştır.
• Uygur alfabesiyle yazılmış ilk nüshası Ayasofya müzesindedir.

Divan-ı Hikmet Seçmeler

1.
Didar üçün cannı kurban kılmagunça
İsmail dik didar ârzû kılmang dostlar
Candın kiçip tarfkatke kirmegünçe
Âşık min dip yalşan da’va kılmang dostlar

Dostlar sevgili (Allah aşkı) için canınızı kurban etmeyince, İsmail gibi Allah’ı arzu etmedikçe; o yolda kurban olacak kadar kendinizde coşku heyecan duymadıkça bu yola girmeyin. Candan geçip Allah yoluna girmeyince “Ben (Allah yolunda) aşığım diye yalan dava kılmayın dostlar.”

2.
Âşıklışı uluş işdür bilseng munı
Mihnet birle sınar irmiş Mevlâm sini
Renc ü mihnet birle bolsang tüni küni
Ma’şûkungdan köngül özge kılmang dostlar

Âşıklık yüce bir duygudur, bunu iyi bilin. Allah sıkıntılı bir yaşam ile seni sınar. Gece gündüz eziyet ve sıkıntıyla dolu olsanız, Allah başkasına gönül vermeyin dostlar.

3.
Kul Hoca Ahmed özdin kiçmey da’vâ kılma
Halk içinde âşık min dip tilge alma
Âşıklışı uluş işdür gafil bolma
Gafil bolup Hak dîarın körmeng dostlar

Kul Hoca Ahmet, kendi nefsini öldürmedikçe Allah ulaşma isteğine ilişme. Halk arasında “Ben âşığım” diyerek diline alma. Âşıklık zor bir iştir bunu iyi anla. “Şaşkın olup Allah yüzünü görmemezlik etmeyin dostlar.”

Ders Sarayı’nın sizler için hazırlamış olduğu Geçiş Dönemi Eserleri Kapsamlı Konu Anlatımı yazısı sona erdi. Geçiş Dönemi Eserleri konusu 10. Sınıf ve AYT‘nin önemli konularından birisi olduğundan konuyu olabildiğince ayrıntılı şekilde ele aldık. Geçiş Dönemi Eserleri Kapsamlı Konu Anlatımı yazımızda, Kutadgu Bilig, Divan-ü Lügati’t Türk, Atabetü’l-Hakâyık ve Divan-ı Hikmet eserlerinden bahsettik. Geçiş Dönemi Eserleri konusu ile ilgili ek çalışmalar yapmak için burayı ziyaret edebilirsiniz.